Tekrardan merhabalar, bu haftaki konumuz antik DNA. Bolgemiz ve cevre bolgelerin genetik yapisini en derin sekilde kavrayabilmek icin ayni Tarih biliminde oldugu gibi gidebildigimiz kadar geriye gitmemiz lazim.
Son bilgiler isiginda modern insan 200.00 yil once Guney Afrika'dan yayilmaya basladi. 100.000 yil once su an Bereketli Hilal olarak niteledigimiz bolgeye ulastilar. Buradan bir grup yaklasik 70,000 once su anki Hindistan bolgesine goc etti, diger bir grup ise 45.000 yil once Avrupa'ya goc etti. Dolayisiyla inceledigimiz bolgeler icerisinde Orta Dogu'dan ilk ayrilan grup su an WHG (Batili Avci Toplayici) olarak niteledigimiz ve Avrupa'lilarin genetigini olusturan ana unsurlardan biri olan Avrupali Avci Toplayicilardir. Yaklasik 25.000 yil once ise su an Kafkasyali Avci Toplayici olarak niteledigimiz grup ile Ilk ciftciler olarak niteledigimiz grup birbirinden ayristi. (Bu donem Son Buzul Cagi ile cakismaktadir)
Bilindigi uzere son buzul caginin basladigi 25.000 yil once kuzey kesimler yasanamaz hale geldigi icin avci toplayici populasyonlar guneye dogru cekilip hayatlarini devam ettirebilecekleri paket bolgeler bulmak zorunda kaldilar, dolayisiyla kotu hava sartlari sebebiyle bir coklari darbogaz nedeniyle hayatta kalmayi basaramadi. Hayatta kalmayi basaranlar icin 14000 yil once havalarin isinmasi ile populasyon degisimi (gen akisi) de baslamis oldu. Tahminen bulunduklari bolgede fazlaca kalabaliklasan gruplar dalgalar halinde tekrardan elverisli hale gelen bolgelere yerlesmek icin buyuk bir toplumsal hareketlenme baslattilar. Bir de buna 10-12 bin yil once tarimin ve yerlesik yasamin baslamasi da eklenince o zamana kadar gorece izole kalmayi basarmis toplumlarin birbirleriyle etkilesime girmesi ve karismasida kacinilmaz hale gelmistir. Antik DNA bize kapilarini acmadan once kafalari kurcalayan bir cok soru vardi.
Bunlardan belki de en onemlisi tarimsal donusumun tek bir merkezden tek bir grup tarafindan gocler ile mi yayildigi yoksa ayni zaman dilimlerinde farkli gruplar tarafindan mi uygulandigi. Kisacasi ilk ciftciler genetik olarak homojen yapida mi yoksa birbirlerinden farkli mi idiler?
Insanlar nerede, nasil ve niye tarima gectiler? Toplumsal hareket ve gocler neden gerceklesti?
Avrupaya giden ilk ciftciler, Anadolu'lularin torunlari miydi? Avrupa'ya tarim nasil yayildi?
Asagidaki haritada tarimin ilk uygulandigi ve sonrasinda bolgesel / tarihsel olarak yayilisini gorebilirsiniz.
Resimde de gordugumuz uzere tarim 11500 yil once Mezopotamya civarinda, Turkiye, Suriye. Iran ve Irak'inda icinde bulundugu "Bereketli Hilal" adi verilen bolgeden baslayarak dort bir yana yayilmistir. Bu baglamda tarimin Kafkasya bolgesine ulasmasi yaklasik olarak 8000 yil oncedir. 8000 yildan daha oncekiler ise Kafkasyali Avci Toplayicilardi. Tam bu noktada baska bir soru ortaya cikiyor.
Tarim oncesi avci toplayicilar, kendileri mi tarimi ogrenip benimsediler yoksa hali hazirda tarim yapilan bolgelerden gocler ile gelenler mi tarimi baslatti, yani besin uretimine kademeli gecis goclerle mi yoksa kulturel etkilesim yoluyla mi gerceklesti? Bu toplumsal donusumun genetige yansimasi nasil oldu?
Bu sorulara yanit bulmak icin 4 ayri bolgenin antik DNA'larini inceleyip degerlendirmelerde bulunacagiz. Bu bolgeler Anadolu, Levant bolgesi, Kafkasya ve Iran.
Ozellikle son yillarda gelistirilen, kulak icinde bulunan ve Petrous adi verilen kucuk bir kemikten DNA cikarma teknolojisi sayesinde DNA dizilimleme yontemlerindeki gelismeler antik DNA kalintilarindan cok daha hassas ve derinlikte dizilimler elde etmemizi sagladi. Dolayisiyla gecmiste elde edilemez diye dusunulen genetik bilgilere bugun sahibiz ve daha fazlalarini elde etmemiz ise an meselesi.
Bolgemizdeki bu antik DNA orneklerin Gedmatch MDLP K-16 sonuclari isiginda, giris bolumunde bahsettigimiz sorulara yanit aramaya calisacagiz. Oncelikle sunu belirteyim cok fazla ve degisik donemlere ait ornekler oldugu icin, tarihsel olarak siniflandirip degerlendirmelerde bulundum. Bu tarihlendirmeler sirasi ise, Mezolitik ve oncesi donem, 10000 yil oncesi, 9000-7000 yil once araligi, 7000-5000 yil once araligi, 5000-3000 yil once araligi, 3000-2000 yil once araligi ve 2000 yil oncesinden gunumuz seklinde.
Mezolitik ve oncesi ile baslayalim, biri Gurcistandan biri Israil / Filistin biri de Iran'dan olmak uzere olmak uzere uc ornegimiz mevcut. Bunlardan Kafkasya Avci Toplayicisi olan ve tahminen 13500 yil once yasamis Satsurblia orneginde 3 bilesen mevcut. Kafkasya, Hindistan ve Step bilesenleri. En yuksek orani yerli bilesen olarak kabul edersek kuzeyden Step bilesenini guneyden de Hindistan bilesenini almasi muhtemel. Eger elimizde Ermenistan mezolitik doneme ait ornek olsaydi bunu daha iyi analiz edebilirdik. Onun disinda ilk ciftcilere ozel Neolitik bileseni simdilik Kafkasya bolgesine ulasmamis.
Iran'daki 11000 yillik mezolitik ornegi I1293'e baktigimizda Satsurblia ile benzer bir tablo ile karsilasiyoruz. Kafkasya ust paleolitik Satsurblia'ya nazaran Kafkasya ve Step bilesen oranlari duserken Hindistan bileseni orani nerdeyse 2 kati. Bu da cografi olarak da mantikli, dogudan Hindistan bolgesinden batiya Iran civarina, Iran civarindan da hem Kafkaysa bolgesine hemde az da olsa Anadolu cografyasina bir yayilim soz konusu. Dolayisiyla bizim inceledigimiz bolgeler icerisinde ilk temas noktasi Iran oldugundan orda bu komponentin yuksek olmasi normal.
3. ornegimiz epipaleolitik donemden olan 14000 yillik Natufian avci toplayici baktigimizda kuzeydeki orneklere nazaran daha cok karismis oldugunu goruyoruz. Bu ornekte tek ortak Kafkasya bileseninin disinda Kuzey Afrika, Orta Dogu ve Neolitik bilesenleri mevcut. Burda su sorunun cevabini merak ediyor insan, Kafkasya bileseni Anadoluya ve Orta Doguya ilk ne zaman yayilmaya basladi?
10000 yil oncesindeki orneklere geldigimizde Konya'dan Bon002, Gurcistan'dan Kotias, Iran'dan I1290 ve Levant bolgesinden I1707 mevcut.
Bu noktada iki cephe goruyoruz ki tarihsel olarak da tutarli, Levant ve Anadolu orneklerinde Neolitik komponenti baskinken, Kafkasya ve Zagros Daglari orneklerinde Kafkasya komponenti baskin. Iran, Zagros bolgesi I1290 orneginde Kafkasya ve Hindistan bilesenleri 52%'ye 48% olmasi bu bolgede iki komponentin de cok uzun zamandir bulunduguna isaret olabilir. Ilerleyen donemlerde Hindistan komponenti etkisini kaybederken onun yerini Kafkasya komponent degerlerindeki artis ve Neolitik bileseni alacaktir.
Bu arada Gurcistan ve Iran orneklerinde gorulen Hindistan bilesenine bir goz atalim.
Grafiklerde goruldugu uzere Hindistan komponenti Mezolitik donemde Kafkasya ve Iran'da yogun olarak goruluyor olsa da Anadolu ve bereketli hilal bolgesinde nerdeyse hic yok. Zaten ilerleyen donemlerde Kafkasya ve Iran'da da varligini yavas yavas kaybettirecek bir bilesen.
Simdide MDLP K-16 Step komponent degerlerine bakalim,
Gorulen o ki Neolitik komponentinin yogun oldugu bolgelerde o donemde Step komponenti gorulmemekteydi. Kafkasya komponentinin gozukup Step komponentinin gozukmemesi bu nufus hareketinin yasandigi donemdeki Kafkasya agirlikli bireylerin Step komponentini tasimadigi anlamina gelebilir. Hemen Guneyindeki Hazar Denizinin kiyi kesiminde 11000 yil once yasamis I1293 Mezolitik donem Iran ornegine baktigimizda da benzer bir tablo goruyoruz, Kafkasya, Hindistan ve Step olmak uzere uc bilesen mevcut. Bu noktada sunu belirtmek isterim, Iranin Zagros bolgesindeki 10000 yillik erken neolitik I1290 orneginde Step bileseni bulunmamasindan dolayi Step bileseninin bolgeye gelen en son bilesen oldugunu soyleyebiliriz.
Yukarida 11000 BC ile 7000 BC arasindaki antik DNA'larin verileri isiginda olusturulan Kafkasya bileseni isi haritasini gormektesiniz. Malesef ki elimizde Ermenistan, Azerbaycan, Suriye ve Irak bolgelerinden bu doneme ait antik DNA degerleri su an icin mevcut degil,
Goruldugu uzere tarimin baslamasi ve yayilmasindan once de Orta Doguda Kafkasya bilesenine rastlanmakta. Burda soyle bir teori ortaya atabiliriz, son buzul cagindan dolayi kuzeyli gruplar guneye Kafkasya'ya dogru hareket edince otomatikman kalabaliklasan Kafkasya bolgesinden de guneye hareket edenler olmustur, eger olduysa ne olcekte ve tam olarak ne zaman basladigi konusu su an kesin belli degil.
Ayni donemdeki Neolitik komponenti inceledigimizde ise komponentin Anadolu'da ve Bereketli hilalin parcasi olan Urdun bolgesinde yuksek oranlarda oldugunu goruyoruz, bunun tersine Kafkasya ve Iran bolgelerinde hic gorulmemesi bu donem ve oncesinde nufus hareketlerinin dogu bati ve kuzey-guney yonlu olduguna isaret. Dipnot olarak sunu eklemek istiyorum, Bon002 nolu ornekte rastlanan yuksek orandaki Ancestor komponentinin sebebi bu komponent icin baz alinan Kongo'nun Pigmeleri ve Khoisan halki ile ortak paylasilan DNA'lar olabilir. Bunun icin linkteki makaleyi okuyabilirsiniz. http://www.sciencemag.org/news/2015/10/first-dna-extracted-ancient-african-skeleton-shows-widespread-mixing-eurasians
Yaklasik olarak 8000-9000 yil oncesine tarihlenmis Bursa'dan, Nigde'den, Levant'tan ve Iran'in Zagros bolgesinden ornekler mevcut. Iran'in Zagros bolgesindeki I1671 kodlu ornekte I1290 orneginden sonra gecen 2000 yilda Step komponentinin eklendigini goruyoruz. Step komponentinin eklenmesi Hindistan komponentinin azalmasina sebep olmus.
Anadolu'daki orneklere geldigimizde ise, Nigde Tepecik bolgesindeki 8000 yillik Tep002 ornegi surpriz bir sekilde Kafkasya komponenti icermemekte, Neolitik agirlikli Orta Dogu ve Subsaharan icermekte. Bursa'daki Barcin orneklerinde ise Neolitik ve Kafkasya bilesenleri disinda az oranlarda Kuzey Afrika, Step ve Orta Dogu bilesenleri mevcut. Geneli itibari ile bolgede yesil ve kirmizi ile nitelenmis Kafkasya ve Neolitik bileseni baskin olarak goruluyor.
6000 yil onceki grupta Canakkale'den, Bursa'dan, Ermenistan'dan ve Iran'dan ornekler var.
Canakkale'deki Kum4 ornegi bu noktada bizi biraz sasirtti diyebiliriz. Kuzeydogu Avrupa, Neolitik, Kuzey Afrika, Step ve Amerindiyan bilesenleri cesitli oranlarda birlesmis, bu ornek hakkinda yorum yapmadan once ayni bolgeden baska sonuclari beklemek mantikli olur cunku Kum4 orneginin dizilim kalitesi konusunda hala soru isaretleri var. Bursa'dan I1584 orneginde ise 50%'nin uzerinde Kafkasya bileseni ilk defa Neolitik bilesenine ustun gelmis. Step bileseni de 15%'in uzerine cikmis.
Guney Kafkasya bolgesinde Ermenistan'a goz attigimizda ise 6000 yil onceki ornegin 1/2 oraninda Kafkasyanin yaninda, 1/4 Neolitik ve 1/4 Step bilesenleri icerdigini goruyoruz. Cok az bir miktarda Hindistan bileseni nerdeyse Ermenistanin gunumuz Hindistan ortalamalarina kadar gerilemis. 6000 yil onceki Zagros Daglari Kalkolitik Iran ornegi donemin en yuksek Kafkasya degerini tasimakta (bu doneme ait Gurcistan veya Azerbaycan'dan ornekler simdilik yok). Ermenistan'da yaklasik 800 yil sonrasinda 5200 yillik Kura-Aras kulturune ait I1658 kodlu ornekte Kafkasya bileseninde artis olurken, Neolitik ve Step bilesenlerinde dusus yasanmis. Ayrica bu ornek 6000 yillik Kalkolitik Iran ornegiyle nerdeyse bire bir ortusmekte, tek fark Iran orneginde Hindistan orani 14%'lerde iken Kura-Aras orneginde sadece 4% civarinda.
Gurcistan ile Iran arasinda gecis bolgesi olan Ermenistan'da 6000 yil onceki Areni orneklerinde Kafkasya bileseninin Kuzey ve Guney komsularina nazaran 1/3 oraninda dusuk olmasi bu donemde direk olarak bu bolgeye yapilmis bir goce isaret olabilir.
Tunc devrine girdigimizde ise elimizde Ermenistan ve Urdun'den ornekler var. Aslinda Tukriye'den Isparta / Harmaonoren bolgesinden de ornekler mevcut ve analiz edildi fakat simdilik halka acik hale getirilmedi.
4500 yil onceki Kura-Aras kulturunden I1635 Ermenistan ornegini ele aldigimizda Kafkasya komponentinin 60%'lara kadar yukseldigini goruyoruz.
Bu doneme ait sadece iki ornek oldugu icin 4500 yil onceki Kura-Aras kulturunden I1635 Ermenistan ornegini ( Yukarida ki grafikte kirmizi ile nitelenmis) ele aldigimizda Kafkasya komponentinin 60%'lara kadar yukseldigini goruyoruz.
Bu noktada sunu eklemek istiyorum, bu ornegin populasyon yakinliklarina bakildiginda gunumuz Megrelleri, Svanlari ve Abkhazlarina yakinligi gozden kacmiyor.
4500 yil oncesinde bile bugunku Gurcistan halklarina olan yakinlik, Guney Kafkasya'da son 4500 yilda otozomal DNA'yi kayda deger sekilde etkileyecek bir populasyon degisimi olmadigini gosteriyor.
Diger Tunc devri Urdun ornegine (Mavi) baktigimizda Kafkasya bileseninin baskin konumunu korudugunu da goruyoruz. Degerlerin gunumuz Urdun ortalamalarina yakin oldugunu goruyoruz. 4500 yilda Neolitik biraz azalirken, Afrika ortalamasinda biraz artis olmus.
3500 yil onceki (Rise423 ve I1656) orneklerle 3000 yil onceki (Rise 397, Rise 407-408) ornekler arasinda aradan gecen 500 yilda Kafkasya orani 10% oraninda azalmis yerine Step bileseni ve Kuzeydogu Avrupa bileseni eklenmis. Bu da Step bolgesinden (Kuzey) yasanan bir goce isaret olabilir. Gunumuz Ermenistan degerlerinde Kafkasya 56% civarlarinda, Step bileseni 10% altina inmis ve Kuzeydogu Avrupa bileseni ise neredeyse ihmal edilebilecek duzeye (3% altina) gerilemis.
Bulgaristan ornegi (Yesil) beklenildigi uzere Neolitik, Kuzeydogu Avrupa, Step ve Kafkasya bilesenlerinden olusmakta. Iran'dan iki ornege baktigimizda geneli olarak benzer bir tablo ile karsilasiyoruz.
Bu arada ben 2800 yil oncesinden F38 Hasanlu ornegini Urartu olarak nitelemek istiyorum nitekim hem cografi bolge olarak hemde tarihsel donem olarak Urartu'larla kesisme var. Dolayisiyla kisisel olarak mavi renkle nitelenen ornek ve sonuclara Urartu sonuclari olarak bakiyorum bu baglamda F38 orneginin gunumuz halklarindan kimlere yakin olduguna bakalim.
Yukaridaki Yfull agacina gore R-FGC14590 SNP'si altinda 4900 yil oncesinden ortak ataya sahibiz. Ilerleyen donemlerde antik orneklerin Y-DNA'larini ve bolgesel surekliliklerini iceren bir yazi yazmayi dusunuyorum.
Sonuc bolumune gelirken 4500 yil oncesindne gunumuze olan orneklerin sonuclarini, ayni bolgelerin gunumuz ortalamalarini da iceren sonuclar ile beraber tablolastirdim.
Urdun orneklerinde daha oncede belirttigim gibi son 4500 yil icerisinde kayda bir degisiklik olmamis. Iran orneklerinde ise gunumuz ortalamalarina gore Step ve Neolitik ortalamalarinda dusus olurken Hindistan ortalamasi 23%'lere kadar yukselmis.Bu da son 3000 yil icerisinde Guney Asya'dan Iran'a dogru goclere isaret olabilir. Ermenistan'a baktigimizda 4500 yil once 60%'larda olan Kafkasya bileseni 1000 yil sonrasinda 50%'lere, ondan 500 yil sonrasinda 37%'lere kadar gerilemis. Gunumuz Ermenistan ortalamasinda Kafkasya degerleri 56% civarlarinda.
Gecmiste oldugu gibi gunumuzde de Kafkasya komponenti cok genis bir cografi alana yayilmis bulunmakta. Asagidaki haritada CHG; Kafkas Avci Toplayicilarin gunumuz modern halklarindaki yakinligini gorebilirsiniz.
Simdi tum bu bilgiler isiginda giris bolumunde siraladigimiz sorulara yanit bulmaya calisalim. 1980 ve 90 larda arkeologlar tarimin Guney Levant olarak bilinen Urdun, Israil bolgesinde basladigi ve insanlarla beraber buradan yayildigi dusunuluyordu. DNA analizlerinin devreye girmesi ile bu dusunce rafa kalkmis gibi gorunuyor.
DNA verileri Bereketli Hilal'de ayni zamanlarda farkli bolgelerde (Guney LEvant, Zagros Daglari, Guneydogu Turkiye) tarimin icat edildigini gosteriyor, yani insanlar birbirlerinden bagimsiz olarak ciftci oldular. 80 ve 90'lardaki dusuncelerin aksine tarimi gelistiren, diger tum topluluklari isgal edip genisleyen Yakin Dogu toplulugu yok. Her bolgedeki ilk ciftciler daha eski avci toplayicilarin soyundan geliyor. Tarim devrimi boyunca binlerce yil birbirleriyle karismayip izole kalmayi basarmislar taki 8000 yil oncesine kadar. Nufus olarak buyuyen ciftci toplumlarin ticaret aglariyla birbirlerine baglanmasi ile bariyerler kalkti ve gen akisi butun bolge boyunca akmaya basladi.
Turkiye'deki ilk tarimcilar yaklasik 8000 yil once Anadolu'nun bati kisimlari boyunca Avrupa iclerine dogru yol almaya basladilar. Orda WHG avci toplayicilarla karsilastilar. Ciftciler avci toplayicilarin bolgelerini zapt ediptarim arazisine donusturdu, ilk etapta izole kalmayi tercih edip ciftcilerle karismayan avci toplayicilar, ilerleyen donemlerde sayica cogalan ciftcilerle karismak zorunda kaldilar. Bugunku Avrupa'lilarin soyunun buyuk bir bolumu bu iki grupa dayanir.
Gunumuz Iran'inda bulunan ilk ciftciler ise doguya yonelerek gunumuz Hindistan'ina kadar ilerlediler. Bugun DNA'lari Hintli'lerin genomlarinin buyuk bir kismini olusturuyor.
Urdun'deki ilk ciftciler ise Dogu Afrika'ya dogru yayildilar. Somali'de insanlarin DNA'larinin neredeyse 1/3'u guney Levant bolgesindeki ilk ciftcilerden geliyor.
Anektod olarak sunuda eklemek istiyorum tarim oncesinde Dunya nufusu (avci toplayicilar) 8 milyon seviyelerinde idi. Tarimin tamamen yayildigi 5000 yil oncesinde ise bu sayi 100 milyona ulasmisti. Gunumuzde ise neredeyse 7 milyar kisi olduk. Bu artis nereye kadar surdurulebilir bilinmezdir ama insan ister istemez sormadan edemiyor tarim devrimi insanlik tarihinin en buyuk hatasi mi?
Tesekkurler.
O.S
Iletisim e-mail: lazdna@hotmail.com
Facebook Grup:https://www.facebook.com/groups/1642998242619093/
Twitter:https://twitter.com/Laz_Colchis_DNA
Son bilgiler isiginda modern insan 200.00 yil once Guney Afrika'dan yayilmaya basladi. 100.000 yil once su an Bereketli Hilal olarak niteledigimiz bolgeye ulastilar. Buradan bir grup yaklasik 70,000 once su anki Hindistan bolgesine goc etti, diger bir grup ise 45.000 yil once Avrupa'ya goc etti. Dolayisiyla inceledigimiz bolgeler icerisinde Orta Dogu'dan ilk ayrilan grup su an WHG (Batili Avci Toplayici) olarak niteledigimiz ve Avrupa'lilarin genetigini olusturan ana unsurlardan biri olan Avrupali Avci Toplayicilardir. Yaklasik 25.000 yil once ise su an Kafkasyali Avci Toplayici olarak niteledigimiz grup ile Ilk ciftciler olarak niteledigimiz grup birbirinden ayristi. (Bu donem Son Buzul Cagi ile cakismaktadir)
Bilindigi uzere son buzul caginin basladigi 25.000 yil once kuzey kesimler yasanamaz hale geldigi icin avci toplayici populasyonlar guneye dogru cekilip hayatlarini devam ettirebilecekleri paket bolgeler bulmak zorunda kaldilar, dolayisiyla kotu hava sartlari sebebiyle bir coklari darbogaz nedeniyle hayatta kalmayi basaramadi. Hayatta kalmayi basaranlar icin 14000 yil once havalarin isinmasi ile populasyon degisimi (gen akisi) de baslamis oldu. Tahminen bulunduklari bolgede fazlaca kalabaliklasan gruplar dalgalar halinde tekrardan elverisli hale gelen bolgelere yerlesmek icin buyuk bir toplumsal hareketlenme baslattilar. Bir de buna 10-12 bin yil once tarimin ve yerlesik yasamin baslamasi da eklenince o zamana kadar gorece izole kalmayi basarmis toplumlarin birbirleriyle etkilesime girmesi ve karismasida kacinilmaz hale gelmistir. Antik DNA bize kapilarini acmadan once kafalari kurcalayan bir cok soru vardi.
Bunlardan belki de en onemlisi tarimsal donusumun tek bir merkezden tek bir grup tarafindan gocler ile mi yayildigi yoksa ayni zaman dilimlerinde farkli gruplar tarafindan mi uygulandigi. Kisacasi ilk ciftciler genetik olarak homojen yapida mi yoksa birbirlerinden farkli mi idiler?
Insanlar nerede, nasil ve niye tarima gectiler? Toplumsal hareket ve gocler neden gerceklesti?
Avrupaya giden ilk ciftciler, Anadolu'lularin torunlari miydi? Avrupa'ya tarim nasil yayildi?
Asagidaki haritada tarimin ilk uygulandigi ve sonrasinda bolgesel / tarihsel olarak yayilisini gorebilirsiniz.
Resimde de gordugumuz uzere tarim 11500 yil once Mezopotamya civarinda, Turkiye, Suriye. Iran ve Irak'inda icinde bulundugu "Bereketli Hilal" adi verilen bolgeden baslayarak dort bir yana yayilmistir. Bu baglamda tarimin Kafkasya bolgesine ulasmasi yaklasik olarak 8000 yil oncedir. 8000 yildan daha oncekiler ise Kafkasyali Avci Toplayicilardi. Tam bu noktada baska bir soru ortaya cikiyor.
Tarim oncesi avci toplayicilar, kendileri mi tarimi ogrenip benimsediler yoksa hali hazirda tarim yapilan bolgelerden gocler ile gelenler mi tarimi baslatti, yani besin uretimine kademeli gecis goclerle mi yoksa kulturel etkilesim yoluyla mi gerceklesti? Bu toplumsal donusumun genetige yansimasi nasil oldu?
Bu sorulara yanit bulmak icin 4 ayri bolgenin antik DNA'larini inceleyip degerlendirmelerde bulunacagiz. Bu bolgeler Anadolu, Levant bolgesi, Kafkasya ve Iran.
Ozellikle son yillarda gelistirilen, kulak icinde bulunan ve Petrous adi verilen kucuk bir kemikten DNA cikarma teknolojisi sayesinde DNA dizilimleme yontemlerindeki gelismeler antik DNA kalintilarindan cok daha hassas ve derinlikte dizilimler elde etmemizi sagladi. Dolayisiyla gecmiste elde edilemez diye dusunulen genetik bilgilere bugun sahibiz ve daha fazlalarini elde etmemiz ise an meselesi.
Bolgemizdeki bu antik DNA orneklerin Gedmatch MDLP K-16 sonuclari isiginda, giris bolumunde bahsettigimiz sorulara yanit aramaya calisacagiz. Oncelikle sunu belirteyim cok fazla ve degisik donemlere ait ornekler oldugu icin, tarihsel olarak siniflandirip degerlendirmelerde bulundum. Bu tarihlendirmeler sirasi ise, Mezolitik ve oncesi donem, 10000 yil oncesi, 9000-7000 yil once araligi, 7000-5000 yil once araligi, 5000-3000 yil once araligi, 3000-2000 yil once araligi ve 2000 yil oncesinden gunumuz seklinde.
Mezolitik ve oncesi
Mezolitik ve oncesi ile baslayalim, biri Gurcistandan biri Israil / Filistin biri de Iran'dan olmak uzere olmak uzere uc ornegimiz mevcut. Bunlardan Kafkasya Avci Toplayicisi olan ve tahminen 13500 yil once yasamis Satsurblia orneginde 3 bilesen mevcut. Kafkasya, Hindistan ve Step bilesenleri. En yuksek orani yerli bilesen olarak kabul edersek kuzeyden Step bilesenini guneyden de Hindistan bilesenini almasi muhtemel. Eger elimizde Ermenistan mezolitik doneme ait ornek olsaydi bunu daha iyi analiz edebilirdik. Onun disinda ilk ciftcilere ozel Neolitik bileseni simdilik Kafkasya bolgesine ulasmamis.
Iran'daki 11000 yillik mezolitik ornegi I1293'e baktigimizda Satsurblia ile benzer bir tablo ile karsilasiyoruz. Kafkasya ust paleolitik Satsurblia'ya nazaran Kafkasya ve Step bilesen oranlari duserken Hindistan bileseni orani nerdeyse 2 kati. Bu da cografi olarak da mantikli, dogudan Hindistan bolgesinden batiya Iran civarina, Iran civarindan da hem Kafkaysa bolgesine hemde az da olsa Anadolu cografyasina bir yayilim soz konusu. Dolayisiyla bizim inceledigimiz bolgeler icerisinde ilk temas noktasi Iran oldugundan orda bu komponentin yuksek olmasi normal.
3. ornegimiz epipaleolitik donemden olan 14000 yillik Natufian avci toplayici baktigimizda kuzeydeki orneklere nazaran daha cok karismis oldugunu goruyoruz. Bu ornekte tek ortak Kafkasya bileseninin disinda Kuzey Afrika, Orta Dogu ve Neolitik bilesenleri mevcut. Burda su sorunun cevabini merak ediyor insan, Kafkasya bileseni Anadoluya ve Orta Doguya ilk ne zaman yayilmaya basladi?
10000 yil oncesi
10000 yil oncesindeki orneklere geldigimizde Konya'dan Bon002, Gurcistan'dan Kotias, Iran'dan I1290 ve Levant bolgesinden I1707 mevcut.
Bu noktada iki cephe goruyoruz ki tarihsel olarak da tutarli, Levant ve Anadolu orneklerinde Neolitik komponenti baskinken, Kafkasya ve Zagros Daglari orneklerinde Kafkasya komponenti baskin. Iran, Zagros bolgesi I1290 orneginde Kafkasya ve Hindistan bilesenleri 52%'ye 48% olmasi bu bolgede iki komponentin de cok uzun zamandir bulunduguna isaret olabilir. Ilerleyen donemlerde Hindistan komponenti etkisini kaybederken onun yerini Kafkasya komponent degerlerindeki artis ve Neolitik bileseni alacaktir.
Bu arada Gurcistan ve Iran orneklerinde gorulen Hindistan bilesenine bir goz atalim.
Grafiklerde goruldugu uzere Hindistan komponenti Mezolitik donemde Kafkasya ve Iran'da yogun olarak goruluyor olsa da Anadolu ve bereketli hilal bolgesinde nerdeyse hic yok. Zaten ilerleyen donemlerde Kafkasya ve Iran'da da varligini yavas yavas kaybettirecek bir bilesen.
Simdide MDLP K-16 Step komponent degerlerine bakalim,
Gorulen o ki Neolitik komponentinin yogun oldugu bolgelerde o donemde Step komponenti gorulmemekteydi. Kafkasya komponentinin gozukup Step komponentinin gozukmemesi bu nufus hareketinin yasandigi donemdeki Kafkasya agirlikli bireylerin Step komponentini tasimadigi anlamina gelebilir. Hemen Guneyindeki Hazar Denizinin kiyi kesiminde 11000 yil once yasamis I1293 Mezolitik donem Iran ornegine baktigimizda da benzer bir tablo goruyoruz, Kafkasya, Hindistan ve Step olmak uzere uc bilesen mevcut. Bu noktada sunu belirtmek isterim, Iranin Zagros bolgesindeki 10000 yillik erken neolitik I1290 orneginde Step bileseni bulunmamasindan dolayi Step bileseninin bolgeye gelen en son bilesen oldugunu soyleyebiliriz.
Yukarida 11000 BC ile 7000 BC arasindaki antik DNA'larin verileri isiginda olusturulan Kafkasya bileseni isi haritasini gormektesiniz. Malesef ki elimizde Ermenistan, Azerbaycan, Suriye ve Irak bolgelerinden bu doneme ait antik DNA degerleri su an icin mevcut degil,
Goruldugu uzere tarimin baslamasi ve yayilmasindan once de Orta Doguda Kafkasya bilesenine rastlanmakta. Burda soyle bir teori ortaya atabiliriz, son buzul cagindan dolayi kuzeyli gruplar guneye Kafkasya'ya dogru hareket edince otomatikman kalabaliklasan Kafkasya bolgesinden de guneye hareket edenler olmustur, eger olduysa ne olcekte ve tam olarak ne zaman basladigi konusu su an kesin belli degil.
Ayni donemdeki Neolitik komponenti inceledigimizde ise komponentin Anadolu'da ve Bereketli hilalin parcasi olan Urdun bolgesinde yuksek oranlarda oldugunu goruyoruz, bunun tersine Kafkasya ve Iran bolgelerinde hic gorulmemesi bu donem ve oncesinde nufus hareketlerinin dogu bati ve kuzey-guney yonlu olduguna isaret. Dipnot olarak sunu eklemek istiyorum, Bon002 nolu ornekte rastlanan yuksek orandaki Ancestor komponentinin sebebi bu komponent icin baz alinan Kongo'nun Pigmeleri ve Khoisan halki ile ortak paylasilan DNA'lar olabilir. Bunun icin linkteki makaleyi okuyabilirsiniz. http://www.sciencemag.org/news/2015/10/first-dna-extracted-ancient-african-skeleton-shows-widespread-mixing-eurasians
7000 BC-5000BC araligi
Yaklasik olarak 8000-9000 yil oncesine tarihlenmis Bursa'dan, Nigde'den, Levant'tan ve Iran'in Zagros bolgesinden ornekler mevcut. Iran'in Zagros bolgesindeki I1671 kodlu ornekte I1290 orneginden sonra gecen 2000 yilda Step komponentinin eklendigini goruyoruz. Step komponentinin eklenmesi Hindistan komponentinin azalmasina sebep olmus.
Anadolu'daki orneklere geldigimizde ise, Nigde Tepecik bolgesindeki 8000 yillik Tep002 ornegi surpriz bir sekilde Kafkasya komponenti icermemekte, Neolitik agirlikli Orta Dogu ve Subsaharan icermekte. Bursa'daki Barcin orneklerinde ise Neolitik ve Kafkasya bilesenleri disinda az oranlarda Kuzey Afrika, Step ve Orta Dogu bilesenleri mevcut. Geneli itibari ile bolgede yesil ve kirmizi ile nitelenmis Kafkasya ve Neolitik bileseni baskin olarak goruluyor.
5000 BC-3000BC araligi
6000 yil onceki grupta Canakkale'den, Bursa'dan, Ermenistan'dan ve Iran'dan ornekler var.
Canakkale'deki Kum4 ornegi bu noktada bizi biraz sasirtti diyebiliriz. Kuzeydogu Avrupa, Neolitik, Kuzey Afrika, Step ve Amerindiyan bilesenleri cesitli oranlarda birlesmis, bu ornek hakkinda yorum yapmadan once ayni bolgeden baska sonuclari beklemek mantikli olur cunku Kum4 orneginin dizilim kalitesi konusunda hala soru isaretleri var. Bursa'dan I1584 orneginde ise 50%'nin uzerinde Kafkasya bileseni ilk defa Neolitik bilesenine ustun gelmis. Step bileseni de 15%'in uzerine cikmis.
Guney Kafkasya bolgesinde Ermenistan'a goz attigimizda ise 6000 yil onceki ornegin 1/2 oraninda Kafkasyanin yaninda, 1/4 Neolitik ve 1/4 Step bilesenleri icerdigini goruyoruz. Cok az bir miktarda Hindistan bileseni nerdeyse Ermenistanin gunumuz Hindistan ortalamalarina kadar gerilemis. 6000 yil onceki Zagros Daglari Kalkolitik Iran ornegi donemin en yuksek Kafkasya degerini tasimakta (bu doneme ait Gurcistan veya Azerbaycan'dan ornekler simdilik yok). Ermenistan'da yaklasik 800 yil sonrasinda 5200 yillik Kura-Aras kulturune ait I1658 kodlu ornekte Kafkasya bileseninde artis olurken, Neolitik ve Step bilesenlerinde dusus yasanmis. Ayrica bu ornek 6000 yillik Kalkolitik Iran ornegiyle nerdeyse bire bir ortusmekte, tek fark Iran orneginde Hindistan orani 14%'lerde iken Kura-Aras orneginde sadece 4% civarinda.
Gurcistan ile Iran arasinda gecis bolgesi olan Ermenistan'da 6000 yil onceki Areni orneklerinde Kafkasya bileseninin Kuzey ve Guney komsularina nazaran 1/3 oraninda dusuk olmasi bu donemde direk olarak bu bolgeye yapilmis bir goce isaret olabilir.
3000 BC-2000BC araligi
Tunc devrine girdigimizde ise elimizde Ermenistan ve Urdun'den ornekler var. Aslinda Tukriye'den Isparta / Harmaonoren bolgesinden de ornekler mevcut ve analiz edildi fakat simdilik halka acik hale getirilmedi.
4500 yil onceki Kura-Aras kulturunden I1635 Ermenistan ornegini ele aldigimizda Kafkasya komponentinin 60%'lara kadar yukseldigini goruyoruz.
Bu doneme ait sadece iki ornek oldugu icin 4500 yil onceki Kura-Aras kulturunden I1635 Ermenistan ornegini ( Yukarida ki grafikte kirmizi ile nitelenmis) ele aldigimizda Kafkasya komponentinin 60%'lara kadar yukseldigini goruyoruz.
Bu noktada sunu eklemek istiyorum, bu ornegin populasyon yakinliklarina bakildiginda gunumuz Megrelleri, Svanlari ve Abkhazlarina yakinligi gozden kacmiyor.
4500 yil oncesinde bile bugunku Gurcistan halklarina olan yakinlik, Guney Kafkasya'da son 4500 yilda otozomal DNA'yi kayda deger sekilde etkileyecek bir populasyon degisimi olmadigini gosteriyor.
Diger Tunc devri Urdun ornegine (Mavi) baktigimizda Kafkasya bileseninin baskin konumunu korudugunu da goruyoruz. Degerlerin gunumuz Urdun ortalamalarina yakin oldugunu goruyoruz. 4500 yilda Neolitik biraz azalirken, Afrika ortalamasinda biraz artis olmus.
2000 BC-1000BC araligi
Bu doneme ait sadece elimizde Ermenistan bolgesinden ornekler var. 3500 yil onceki Rise 423 ve I1656 orneklerinden sonra gecen 500 yilda orneklerde farklilik oldugunu goruyoruz, yine bu donemde Ermenistan bolgesi goc almis olabilir.
3500 yil onceki (Rise423 ve I1656) orneklerle 3000 yil onceki (Rise 397, Rise 407-408) ornekler arasinda aradan gecen 500 yilda Kafkasya orani 10% oraninda azalmis yerine Step bileseni ve Kuzeydogu Avrupa bileseni eklenmis. Bu da Step bolgesinden (Kuzey) yasanan bir goce isaret olabilir. Gunumuz Ermenistan degerlerinde Kafkasya 56% civarlarinda, Step bileseni 10% altina inmis ve Kuzeydogu Avrupa bileseni ise neredeyse ihmal edilebilecek duzeye (3% altina) gerilemis.
1000 BC-Gunumuz araligi
Bu donem araligi icin elimizde 3 ornek mevcut bunlardan 1.si 2650 yil oncesi Bulgaristan'indan P192, 2800 yil oncesi Iran'dan F38, ve 1450 yili Iran'indan I1955.
Bulgaristan ornegi (Yesil) beklenildigi uzere Neolitik, Kuzeydogu Avrupa, Step ve Kafkasya bilesenlerinden olusmakta. Iran'dan iki ornege baktigimizda geneli olarak benzer bir tablo ile karsilasiyoruz.
Bu arada ben 2800 yil oncesinden F38 Hasanlu ornegini Urartu olarak nitelemek istiyorum nitekim hem cografi bolge olarak hemde tarihsel donem olarak Urartu'larla kesisme var. Dolayisiyla kisisel olarak mavi renkle nitelenen ornek ve sonuclara Urartu sonuclari olarak bakiyorum bu baglamda F38 orneginin gunumuz halklarindan kimlere yakin olduguna bakalim.
2800 yil onceki F38 Hasanlu ornegi gunumuzun Gurcistan'lilarina (Kakhet, Acar, Svan) ve Abkhaz'lara benzemekte.
Bu noktada hemen bir dip not eklemek istiyorum aslinda bu yazida Y-DNA'ya hic girmemeye calistim fakat dip not olarak eklemekte bir sorun gormuyorum. Yfull'a yuklenen F38 Hasanlu ornegi sonuclarina gore 4900 yil oncesinden ortak erkek atayi paylasiyorum.
Sonuc bolumune gelirken 4500 yil oncesindne gunumuze olan orneklerin sonuclarini, ayni bolgelerin gunumuz ortalamalarini da iceren sonuclar ile beraber tablolastirdim.
Urdun orneklerinde daha oncede belirttigim gibi son 4500 yil icerisinde kayda bir degisiklik olmamis. Iran orneklerinde ise gunumuz ortalamalarina gore Step ve Neolitik ortalamalarinda dusus olurken Hindistan ortalamasi 23%'lere kadar yukselmis.Bu da son 3000 yil icerisinde Guney Asya'dan Iran'a dogru goclere isaret olabilir. Ermenistan'a baktigimizda 4500 yil once 60%'larda olan Kafkasya bileseni 1000 yil sonrasinda 50%'lere, ondan 500 yil sonrasinda 37%'lere kadar gerilemis. Gunumuz Ermenistan ortalamasinda Kafkasya degerleri 56% civarlarinda.
Gecmiste oldugu gibi gunumuzde de Kafkasya komponenti cok genis bir cografi alana yayilmis bulunmakta. Asagidaki haritada CHG; Kafkas Avci Toplayicilarin gunumuz modern halklarindaki yakinligini gorebilirsiniz.
Simdi tum bu bilgiler isiginda giris bolumunde siraladigimiz sorulara yanit bulmaya calisalim. 1980 ve 90 larda arkeologlar tarimin Guney Levant olarak bilinen Urdun, Israil bolgesinde basladigi ve insanlarla beraber buradan yayildigi dusunuluyordu. DNA analizlerinin devreye girmesi ile bu dusunce rafa kalkmis gibi gorunuyor.
DNA verileri Bereketli Hilal'de ayni zamanlarda farkli bolgelerde (Guney LEvant, Zagros Daglari, Guneydogu Turkiye) tarimin icat edildigini gosteriyor, yani insanlar birbirlerinden bagimsiz olarak ciftci oldular. 80 ve 90'lardaki dusuncelerin aksine tarimi gelistiren, diger tum topluluklari isgal edip genisleyen Yakin Dogu toplulugu yok. Her bolgedeki ilk ciftciler daha eski avci toplayicilarin soyundan geliyor. Tarim devrimi boyunca binlerce yil birbirleriyle karismayip izole kalmayi basarmislar taki 8000 yil oncesine kadar. Nufus olarak buyuyen ciftci toplumlarin ticaret aglariyla birbirlerine baglanmasi ile bariyerler kalkti ve gen akisi butun bolge boyunca akmaya basladi.
Turkiye'deki ilk tarimcilar yaklasik 8000 yil once Anadolu'nun bati kisimlari boyunca Avrupa iclerine dogru yol almaya basladilar. Orda WHG avci toplayicilarla karsilastilar. Ciftciler avci toplayicilarin bolgelerini zapt ediptarim arazisine donusturdu, ilk etapta izole kalmayi tercih edip ciftcilerle karismayan avci toplayicilar, ilerleyen donemlerde sayica cogalan ciftcilerle karismak zorunda kaldilar. Bugunku Avrupa'lilarin soyunun buyuk bir bolumu bu iki grupa dayanir.
Gunumuz Iran'inda bulunan ilk ciftciler ise doguya yonelerek gunumuz Hindistan'ina kadar ilerlediler. Bugun DNA'lari Hintli'lerin genomlarinin buyuk bir kismini olusturuyor.
Urdun'deki ilk ciftciler ise Dogu Afrika'ya dogru yayildilar. Somali'de insanlarin DNA'larinin neredeyse 1/3'u guney Levant bolgesindeki ilk ciftcilerden geliyor.
Anektod olarak sunuda eklemek istiyorum tarim oncesinde Dunya nufusu (avci toplayicilar) 8 milyon seviyelerinde idi. Tarimin tamamen yayildigi 5000 yil oncesinde ise bu sayi 100 milyona ulasmisti. Gunumuzde ise neredeyse 7 milyar kisi olduk. Bu artis nereye kadar surdurulebilir bilinmezdir ama insan ister istemez sormadan edemiyor tarim devrimi insanlik tarihinin en buyuk hatasi mi?
Tesekkurler.
O.S
Iletisim e-mail: lazdna@hotmail.com
Facebook Grup:https://www.facebook.com/groups/1642998242619093/
FTDNA Colchis / Lazica DNA Project: https://www.familytreedna.com/groups/colchis-lazika-dna
Instagram: https://www.instagram.com/laz_colchis_genetics_and_dna/Twitter:https://twitter.com/Laz_Colchis_DNA
Comments
Post a Comment